KARİYE MÜZESİ MOZAİKLERİ
Blog Kategorileri
KARİYE MÜZESİ MOZAİKLERİ
Ruhunuza iyi gelen yerler var mı?
Besleyen, varlığınızı yahut hiçliğinizi haykıran, bazen kanatlandıran bazense yer kabuğuna olan bağımlılığınızı hatırlatan, ölümsüzlük hissi yaratan... Şanslı iseniz ara ara uğrayabildiğiniz,
içinizde serin nehirler akıtan, kimyanızı değiştiren, arındıran yerler var mı?
Ne mutlu ki kendime dair keşfettiklerim arasında bu hissiyatı yaşatan birkaç yer mevcut.
Kariye Müzesi gibi!
Kariye'nin yüreğime dokunuşunun pek çok nedeni var. Bir de anlamlandıramayıp sadece hissettiklerim... Kendime saklamak istediklerim cebimde dursun, müzenin içerisindeki harikulade mozaiklere değinmek isterim.
O mozaik ve freskler ki hepsi birer şaheser!
Ama önce kısaca tarihinden bahsedelim.
Kariye, Yunanca kent dışı ya da kırsal alan anlamına gelen ''Khora'' isminden gelmektedir.
Hristiyanlığın erken dönemlerinde inşa edildiği düşülen kilise, çeşitli kereler yenilik ve değişime uğramıştır.
Fatih Sultan Mehmet’in 1453 yılında İstanbul'u fethi sırasında hiçbir zarar görmeyip uzunca bir süre kilise olarak kullanılmaya devam etmiş, Sultan II. Bayezid devrinde camiye çevrilmiş; camiye çevrildiği dönemde pencereleri büyük ölçüde kapatılmış, mihrap eklenmiş, lahitler kaldırılmış, mozaiklerin üstü sıva ile örtülmüş; 1945 yılında Bakanlar Kurulu kararı ile müze hüviyeti kazandığında ise mozaiklerin üstündeki sıvalar kazınarak mümkün olduğunca kurtarılmaya çalışılmıştır.
Müzenin içinde yer alan mozaik ve freskler harikulade birer sanat eseri olmaları dışında, Hristiyan tarihi hakkında apokriflere dayanan bilgiler aktarmaları nedeniyle de son derece değerlidir.
Müzenin içinde yer alan mozaiklere geçmeden evvel
Doğu Roma kiliselerinin mimari özellikleri
başlıklı yazıya göz atmamızın eserlerin kilisedeki konumları ile ilgili tahayyülümüzü güçlendireceği kanısındayım.
Meryem'in Ölümü (Komesis)
Naos’un büyük ana kapısı üzerindeki mozaikte Meryem’in ölümü canlandırılmıştır.
Kumaşlarla kaplanmış tabutun üzerine yatırılmış Meryem’in etrafını
havariler, kilisenin ileri gelenleri ve diğer yas tutan kişiler çevrelemektedir.
Tabutun hemen yanında duran İsa, mandorla yani ışık haresi içerisinde, Meryem’in kundakta bebek olarak tasvir edilmiş ruhunu kucağında tutmaktadır.
Sağ arka planda ise İsa’nın kucağındaki Meryem’in ruhunu alarak cennete götürmek için bekleyen iki melek görülmektedir.
Meryem’in baş ucunda duran Petrus elindeki buhurdanı sallarken, ayak ucundaki Pavlos Meryem’e doğru eğilerek üzgün bir ifadeyle bakmaktadır.
Hodegetria (yol gösterici) Meryem'i
Bu sahnede kucağında Çocuk İsa’yı taşıyan Meryem tasvir edilmiştir.
Meryem kucağındaki çocuk İsa’ya düşünceli bir şekilde bakar durumda gösterilmiştir.
Bu sahnenin aynısı Aziz Luka’nın Meryem’e bakarak yaptığı sanılan bir ikona da bulunmaktadır.
Bu ikonanın da Kariye’de saklandığı, şehri koruduğuna inanıldığı, Konstantinopolisin koruyucusu olarak savaş günlerinde surlar boyunca gezdirildiği ifade edilmektedir.
Pantokrator İsa
Girişte ilk karşımıza çıkan mozaik iç narteks kapısı üzerinde yer almaktadır.
Bu tasvirde İsa sol eli kutsal kitabı tutarken, sağ eli ile de takdis işareti yapmaktadır.
Bu sahne “Kainatın Efendisi” görünümündeki İsa’nın yüceliğini ve tanrısallığını anlatmaktadır.
İsa’nın başının iki yanında “Hazreti İsa , yaşamın mekanı” ve “Khora” yazılıdır.
Bu yazı ile İsa’nın İncil’de belirtilen bir özelliği ile kilisenin adı birleştirilmiştir.
Sanatçı ince bir uslupla işlediği bu sahnede İsa’nın yüzündeki kırmızılığı bile detaylandırmış,
sağ kulağı yukarıda yapmış, bu sayede tasvire insani değerler katmıştır.
Dua eden Meryem Ana ve Melekleri
Ana girişin üst kemerinde Meryem kollarını iki yana doğru açmış, dua eder vaziyettedir.
Meryem’in göğsünde çocuk İsa tasviri ile Meryem’in bağrının evrenden daha büyük olduğunu sembolize etmektedir. Tonozun kenarlarına güzel bir ustalıkla yerleştirilen iki melek tasviri görülmektedir.
Mozaik Tasvirde Meryem’in etrafında “Tanrı Anası, hiçbir yere sığmayanın mekanı” ile “Khora” kelimesi yazılıdır.
Kurucunun ithaf mozaiği
Ana mekanın giriş kapısının üstündedir.
Theodoros Metokhites, bir taht üzerinde oturur vaziyette olan İsa’yakilisenin inşasını tamamlayıp maketini sunduğu sahne yer alır.
Genel Hazine sorumlusu olan Theodoros Metokhites’in arka kısmında
“kurucu, hazinenin görevlisi Theodoros Metokhites” yazısı bulunmaktadır.
İsa’nın iki yanında ise “İsa Mesih, yaşayanların yeri” yazılıdır.
Havari Aziz Petros'un Mozaik tasviri
Naosa geçiş kapısı sol panoda, boydan gösterilmiş ve İsa’ya ilk inananlardan olan Aziz Petrus,
sağ elinde bir yazı rulosunu, diğer eli ile de cennetin anahtarlarını tutarken betimlenmiştir.
Başının iki yanında adı yazılıdır.
Havari Aziz Pavlos'un Mozaik tasviri
Naosa geçiş kapısı, sağ panoda Tarsus’lu Havari Aziz Pavlos, ayakta cepheden gösterilmiştir.
Sol elinde kutsal kitabı tutarken, diğer eli ile takdis işareti yapmaktadır. Başının iki yanında adı yazılıdır. İmparator Neron döneminde Roma’ya gelmiş ve İsa’nın adını andığı için başı kesilerek öldürülmüştür.
Khalke İsa'sı ve Meryem Ana
İç narteks güney kanadını kaplayan mozaik tasvirde Kariye’nin Deesis sahnesi işlenmiştir.
Ayakta duran Meryem insanların günahlarından arınması için üzgün bir şekilde dua ederken ayakta olan İsa’nın sağında betimlenmiştir.
Bu sahne Büyük Sarayın giriş kapısındaki tunç kapı “Khalke Kapısı” üzerindeki sahne ile benzerliğinden dolayı bu isimle anılmıştır. Meryem’in eteğinin yanında Prens İsaak Komnenos, sağ tarafta ise rahibe kıyafetleri içinde
prenses Maria Palaiologos diz çökmüş dua eder vaziyette tasvir edilmişlerdir.
Muhtemelen bu mozaik pano 12. yy. ve 14. yy’larda kiliseye hizmette bulunan, yapının tamirini yaptıran kişilere ait olmalıdır. İmparator VIII.Mikhael Palaiologos’un kızı olan Maria, 1265 yılında Moğol Hanı Hülagü’ye eş olarak Karakurum’a gönderilmiş, ancak Karakurum’a varamadan Hülagü Han ölmüş, Maria onun oğlu Abaka Han ile evlenmiştir.
Bu evlilik nedeniyle Moğolların Maria’sı diye anılmaktadır.
Rahibe olduktan sonra Melane adını almıştır.
Prenses Maria’nın Moğol’lara gelin gitmesi, İsaak Komnenos’un da mezar yerini
Trakya’daki Kosmosoteriya’da hazırlatması nedeniyle her ikisinin de Kariye’de gömülme arzuları gerçekleşmemiştir.
İsa'nın ataları
İç narteksin güney bölümdeki kubbe de madalyon içinde Pantokrator İsa tasviri yer almaktadır.
Kubbe dilimleri arasında iki sıra halinde İsa’nın atalarına ait figürler yer almaktadır.
Üst kısımda ,Adem’den başlayarak Seth, Noah, Cainan, Maleleel, Jared, Lamech, Sem, Heber, Saruch, Nachor, Thara, Abraham, İsaac, Jacop, Phalec, Ragau, Mathusala, Enoch, Enos ve Abel ‘in yer aldığı 24 atası betimlenmiştir.
Alt kısımda Yakup’un 12 oğlu ile Judah’ın 2, Pharez’in 1 oğlunun
figürü yer almaktadır.
Meryem'in ataları
İç narteksin kuzey bölümündeki kubbe yüzeyinde Meryem ve Çocuk İsa tasviri yer almaktadır.
Orta kısımda yer alan madalyonun etrafı 16 dilime ayrılmıştır.
Bu kısımlarda alt alta ikişer sıra halinde Hz. Meryem’in ataları olan Kral Davut’un soyundan gelen on altı Yahudi kral tasvirleri bulunmaktadır. Üst kısımdaki bu 16 kral - peygamber ; Davud, Solomon, Roboam, Abia, Asa , Josaphat, Joram, Ozias, Joatham, Achaz, Ezekias, Manasses, Amon, Josias, Jechonias ve Salathiel’in tasvirleridir.
Alt kısımda ise sırasıyla; Hananiah, Azariah, Mishael, Daniel, Joshua, Moses, Aaron, Hur, Samuel, Job, ve Melchizedek’in
figürleri yer almaktadır.
Meryem'in doğumu
Kuzey kısımda yer alan ikinci kemerin doğusunda doğum yapmış Anna bir yatak üzerinde,
çevresinde ise çok sayıda hizmetkar bulunmaktadır. Meryem’in ilk banyonun hazırlıkları yapılırken,
yeni doğmuş Meryem bir kadının kucağında tasvir edilmiştir.
Bu sahnenin sol alt köşesinde küçük bir hizmetkar Meryem’in beşiğini hazırlamakta, diğeri yelpaze ile Anna’yı serinleterek rahatlatmakta, yakınları da getirdikleri hediyeleri masanın üzerine bırakmaktadırlar.
Yoahim ise tüm bu olup bitenleri kapıdan izlemektedir. Tasvirin üst kısmında “Theotokos’un (Tanrı Anası ) Doğumu” yazılıdır.
Meryem’in Melek Tarafından Doyurulması
Ana mekana açılan güney kemerin alt bölümünde tahta oturan Meryem’in Cebrail tarafından doyurulması sahnesi yer alır.
Meryem’in başının üst kısmında “Theotokos (Tanrı Anası)” monogramı yazılıdır.
Meryem’in bulunduğu Kiborion’un önünde bir hizmetkar oturur vaziyette tasvir edilmiştir. T
asvirli sahnenin üst kısmında “Theotokos Melekten Ekmek Alıyor” yazısı yer almaktadır. Kemerin diğer kısmında bulunan Meryem’in tapınaktan aldığı talimatlar sahnesi ise oldukça tahrip olmuştur.
Burada “Theodokos tapınakta eğitim alıyor” ibaresi yazılıdır.
Valinin Önünde Vergi İçin Yapılan Nüfus Sayımı
Kuzey kısmın doğusunda yer alır. İmparator Augustus’un tüm Roma Eyaletlerinde vergi için nüfus sayımı yapılmasını emretmesi üzerine,
yapılan nüfus sayımı anlatılmaktadır. Herkesin doğduğu şehirde yazılması gerektiğinden,
Davud’un soyundan gelen Yusuf’un da ailesi ile birlikte nüfus sayımı için Bethlehem’e gidişleri tasvir edilmiştir.
Suriye ve Filistin Valisi Cyrenius taht üzerinde oturur vaziyette, yanında ise askeri bir muhafız yer almaktadır.
Valinin önünde elinde kılıç tutan sorguda görevli Romalı asker ile kayıtları yapan bir katip, karşısında hamile olan Meryem’in kaydını yapmaktadır. Çocuğun babası sorulduğunda Meryem sesiz kalmış,
ancak arkasındaki Yusuf hemen cevap vererek çocuğun babasının kendisi olduğunu belirterek onu evlat olarak kabul etmiştir.
Arkasında üç oğlu görülmektedir. “… çünkü o, Davud’un evinden ve soyundandı… vergilendirmek için evleneceği karısı (nişanlısı) Meryem’le ki o gebeydi” yazılıdır.Meryem’in başının üzerinde “Tanrı Anası” anlamına gelen monogramı görülmektedir.
Doğu’lu 3 Kahin Kral Herod’un Huzurunda
Dış nartekstedir. Sol kısımda atları ile Beytülrahim yıldızını takip eden
3 Kahin kralın(Baltazar,Gaspar,Melkior) Kudüs’e gelerek,
“Yahudilerin Kralı olarak doğan nerdedir? Çünkü doğuda onun yıldızını gördük, ona ibadet etmek için ve hediyelerini vermek geldik” şeklindeki sözlerinin Kral Herod tarafından duyulması üzerine,
Kral Herod, baş papaz ve katiplerinden bu konu ile ilgili bilgi ister.
Yeni doğan bu çocuğun Bethlehem’de olduğunu öğrenmesi üzerine 3 kahini çağırarak, kendisininde bu peygambere ibadet edeceğini söyler ve peygamberi onun için bulmalarını ister.
3 kahin yeni doğmuş İsa’yı bularak, onun ilk ibadet edenleri olurlar.
Kahinler Kral Herod’un kötü niyetini anladıklarından dolayı, İsa’nın nerede olduğu hakkında bilgi vermeden evlerine dönerler.
Bu durum karşısında kandırıldığını anlayan Kral Herod,
askerlerine Bethlehem’de bulunan ve iki yaşına kadar her erkek çocuğunun öldürülmesi emrini verir.
Tasvirli sahnede mimari bir yapı önünde taht üzerinde oturan Kral Herod bir elinde asa tutarken
diğer elini karşısında duran kahinlere uzatır vaziyettedir.
Kralın arkasında bir muhafız, karşısında ayakta duran 3 kahin vardır.
Soldaki uzun sakallı kahinin elinde İsa’ya sunulmak üzere içinde hediye olan bir kutu bulunmaktadır.
Kutunun içinde bir tanrıya ilk kez sunulacak manevi semboller olan mür, tütsü ve altın bulunmaktadır.
Tasvirli sahnede “ Ve işte doğudan Kudüs’ e bilge adamlar geldi, dediler ki, Yahudilerin Kralı olarak doğan nerede” yazılıdır.
Şarabın Çoğaltılması
Ana girişin üstünde yer alır. İsa’nın insanlar önündeki ilk mucizesi olan suyun şaraba dönüştürülmesi ile ilgili olan bu sahnede İsa,
annesi Meryem ve havariler, Galile’deki Kana kentinde bir düğüne giderler.
Düğünde şarabın bittiğini öğrenen Meryem, İsa’ya giderek şarapların bittiğini söyler.
İsa, düğündeki hizmetkarlara evdeki altı su küpünü su ile doldurmalarını ve elindeki şarap dolu bardağı su dolu küplere boşaltmasını ister. Daha sonra şaraba dönüşen bu sulardan bir kısmını düğünde olan valiye götürmelerini söyler.
Vali şarap dolu kadehi içtiğinde gelin ve damada şimdiye kadar düğündeki en güzel şarabın bu olduğunu, daha önceden neden ikram etmeyip sakladıklarını söyler. Hizmetkarlara düğündeki herkese bu şaraplardan dağıtılmasını söyler.
Bu mucizevi olaydan sonra buradaki tüm insanlar İsa’ya iman ederler.
Tasvirli sahnede, hizmetkarlardan biri küplerden birine su koyarken, sağda bir hizmetkar omzunda taşıdığı bir amphora ile yaklaşmakta,
vali ise elinde şarap kadehi tutarken, İsa’nın yanında Meryem ve havarilerden ikisi gözükmektedir.
Anastasis sahnesi
Yapının en önemli ve dikkat çekici yeri olan apsis yarım kubbesine yapılmıştır.
Grekçe bir sözcük olan anastasis, ‘diriliş’ demektir
Bizans sanatında ‘Anastasis’, İsa’nın ölümünden sonra, yeraltındaki ölüler diyarına (Hades) giderek, kendinden önce yaşamış olan ve burada tutulan Eski Ahit peygamberlerini esir tutan Şeytan’ın elinden kurtarması,
şeytanın buradaki krallığına son vermesi ve doğru insanları dirilterek göklere çıkartması olayıdır.
Bu olay İncil’lerde yer almamaktadır.
Bu sahne bütün bir apsis yarım kubbesini kaplayacak biçimde betimlenmiştir.
İsa, üçgen kompozisyon ortasında ayakta durmakta beyaz ışık saçan üzerinde sarı yıldızlar bulunan mandorlanın içindedir.
İsa’nın ayakları altındaki karanlık bölümün içinde kırık kapı kanatları, zincir ve kilit parçaları görülmektedir
ayrıca burada el ve ayaklarından zincirlenmiş koyu tenli bir figür yatmaktadır.
Karanlık bölümün iki tarafında birer lahit yer alır. İsa, sağındaki lahitten Adem’i,
solundaki lahitten ise Havva’yı ellerinden tutarak kendine doğru çekmektedir. Adem’in arkasında, içlerinde
Eski Ahit peygamberlerinden Yahya, Davud ve Süleyman’ın bulunduğu bir grup,
Havva’nın arkasında ise Habil ve ruhban tunikleri giyinmiş yedi kişi durmaktadır.
Adem ile Havva burada bütün insanlığı temsil etmektedir. Betimlenen sahnenin üst kısmında “Anastasis” yazılıdır.